સાગરસમ્રાટ – જુલે વર્ન : બુક રિવ્યુ

‘સાગરસમ્રાટ’ પુસ્તક એ ફ્રેંચના ખ્યાતનામ નવલકથાકાર જુલે વર્નેની નવલકથાનું મૂળશંકરે મો. ભટ્ટે ભાષાંતરીત કરેલું પુસ્તક છે. ઇંગ્લિશમાં બુકનું નામ ‘Twenty Thousand Under The Sea’ છે. મૂળશંકરે ઇંગ્લિશનું લાંબુલચ નામ કરતાં ‘સાગરસમ્રાટ’ વધુ ગમતું અને પાછું એ ગુજરાતીમાં યથાયોગ્ય બેસતું એટલે રાખ્યું – સાગરસમ્રાટ.

મૂળશંકરે વાર્તામાં આવતી દરેક ઘટનાઓને નાના નાના પ્રકરણોમાં પાડી રોચક વાર્તા લખી છે. દરેક પ્રકરણ એક એવા અંત સાથે પૂરું થાય કે વાંચકે બીજું પ્રકરણ વાંચવાની ઈચ્છા સળવળી ઊઠે. દરેક પ્રકરણ સુંદર અને રસપ્રદ વર્ણનથી વાંચકોને પૂરેપુરું મનોરંજન કરે એવું છે.

સાગરસમ્રાટ એ સાહસિક નવલકથા છે. જેમાં મુખ્ય પાત્ર કેપ્ટન નેમો છે. જે સમુદ્રની અંદર તરતુ વહાણ જેનું નામ ‘નોટિલસ’ માં રહે છે. અત્યારે આપણે એને ‘સબમરીન’ કહીએ છીએ. જુલે વર્ને આ વાર્તા 1870માં લખી હતી. નવાઈની વાત તો એ છે કે, એ સમયે એવા કોઈ વહાણની શોધ તો શું..? કલ્પના સુધ્ધાયે કરી નહતી. જુલે વર્નેએ એમની કલ્પનાશક્તિ વડે સમુદ્રની અંદર પણ ફરી શકાય એવા વહાણની શક્યતાને વાર્તામાં સર્જી હતી. જેના વર્ષો પછી ‘સબમમરીનની’ શોધ થઈ. જે જુલે વર્નેની ‘નોટેલિસની’ કલ્પનાનું સ્વરૂપ વૈજ્ઞાનિકો માટે નવી શોધમાં દિશાસૂચક કરનારું હતું.

જુલે વર્ને પોતાની કલ્પનાથી ભવિષ્યમાં શોધ થઈ શકે એવા વૈજ્ઞાનિક સાધનોની શક્યતાઓ વાર્તામાં સર્જી જીવતી કરી હતી. જુલે વર્ને એ દીર્ઘદ્રષ્ટિવાળો ભવિષ્યવેતા હતા, અંત:સ્ફુરણાંથી સર્જન કરનારા ઉત્તમ નવલકથાકાર હતા.

કરેખર, મને તો બેઠા બેઠા જુલે વર્ને સમુદ્રમાં એડ્વેન્ચરીયસ મુસાફરી કરવી. સમુદ્રના ગર્ભમાં ધરબાયેલા રહસ્યો, પ્રાણીઓ, માછલીઓ, શાર્ક, ટોપરા જેવડા મોટા મોતી જેવી રોચક વાતો વાંચી મજા આવી. નરભક્ષીનો ટાપુ પરથી ભાગ્યા, નેમોનું બ્રહ્માસ્ત્ર, નોટેલિસની સમુદ્રમાં તરવાની રચના, સમુદ્રના તળિયે બરફમાં ફસાયા ત્યારે બહાર નિક્ડ્વાના મરણિયા પ્રયાસો કરી બહાર નિકડ્યા, આઠ પગો વાળું વિચિત્ર પ્રાણી ‘પોલ્પ’ સાથેનો જીવના જોખમભર્યો સંઘર્ષ, દરિયા ઉપર તરતા અજાણ્યા વહાણ સાથેનું યુધ્ધ, નેડ અને એના મિત્રોનો ભાગી છૂટવાનો પ્લાન… જેવી મજા આવે એવી વાતોનું ખૂબ સરસ વર્ણન કર્યું છે.

વાર્તામાં કેપ્ટન નેમો, નોટિલસ, નેડ, કોન્સિલ અને પ્રોફેસર એરોના પાત્રો છે.

જેમ જેમ વાર્તાનો પ્રવાહ આગળ વધતો જાય એમ કેપ્ટન નેમોનું પાત્ર રહસ્યમય અને અકળ લાગતું જાય. નેમો કયા દેશથી આવ્યો છે..? એ કેમ લોકોથી દૂર રહે છે..? સમુદ્રમાં એ કઈ શોધમાં છે..? એ બધુ જુલે વર્ને અજાણ્યું રાખ્યું છે. જમીન પર એણે વર્ષો પગ નથી મૂક્યો. એવું માને છે કે, સમુદ્ર એ જ એની દુનિયા છે. જે જોઈએ એ બધુ સમુદ્ર આપે છે.

જુલે વર્ને નેમોનું પાત્ર પ્રેરક, સાહસિક, કલારસિક, જિજ્ઞાસુ, બહાદુર તો ક્યરેક નિષ્ઠુર લાગે એવું તો ક્યારેક સીધા સાદા અંત:કરણવાળો, રડી પડતો બતાવ્યો છે !

150 પેજનું પુસ્તક છે જેમાં 28 પ્રકરણો છે. જેમાંથી અમુક પ્રકરણો તો ફરીથી વાંચવાની ઈચ્છા થાય એવા છે.

જેમને સાહસિક કથાઓ વાંચવામાં રસ હોય એવા વાંચકોને આ ‘સાગરસમ્રાટ’ પુસ્તક ખાસ રેકમેન્ડ કરું છું. ટૂંકા ટૂંકા રસપ્રદ પ્રકરણો એવા મસ્ત છે કે ક્યારે વાર્તામાં ખેંચાઇ જઈને કેટલા પાનાં વંચાઇ ગયા એ પણ ખ્યાલ નહીં આવે. બહુ જ મસ્ત પુસ્તક છે. હું તો હજી ફરી ફરી વાંચીને મજા લૂંટવાનો. એતો પાક્કુ !

નાના બાળકોને ભણવાની ચોપડી સાથે આવા કલ્પનાની પાંખો ખોલતા પુસ્તકો પણ વંચાવજો ! આવા સાહસિક પુસ્તકો માંથી ઘણું શીખવા-વાંચવા મળે જેવુ છે.

રેટિંગ : 4.5/5

***

ભેદ ભરમ – હરકિશન મહેતા : બૂક રિવ્યુ.

ભેદ ભરમ : હરકિશન મહેતાની આ બીજી નવલકથા વાંચી. ફરીથી એમના રસાળ વર્ણને વાર્તા વાંચવામાં મને ઓતપ્રોત કરી દીધો. ખરેખર એમની વાર્તા કહેવાની શૈલી અને કથાવસ્તુ – આ બન્ને એમની કલમ માંથી નીકળી કાગળ પર ઉતરે છે ત્યારે વાર્તા જીવંત બની જાય છે. અને વાંચકો વાંચે ત્યારે એમના મનમાં પાત્રો સજીવન બની જાય એવો અહેસાસ કરાવે એવું બેનમૂન એમનું લખાણ છે.

દરેક પાને પાને કશુક નવું બને. દરેક પ્રકરણ એવા અંતે પૂરું કરે કે વાંચકને બીજું પ્રકરણ વાંચે જ છૂટકો…!. આ રસપ્રવાહ નવલકથાના છેક છેલ્લા પાનાં સુધી અકબંધ જળવાયેલું રહે છે. જેના લીધે વાંચક નવલકથાને જ્યાં સુધી પૂરી ન કરે ત્યાં સુધી ચેન ન પડે. વાંચતાં વાંચતાં કેટલા પાનાં વંચાઇ ગયા એનીય ખબર ન પડે. અમૂકવાર બેઠા બેઠા ઢીંઢાયે ખોટા પડી જાય એટલી રસપ્રદ નવલકથા હરકિશન મહેતાએ લખી છે. A must read novel.

નવલકથા છે શાના પર…?

–એક સ્ત્રીના જેનું રાત્રે કાર અકસ્માતમાં કચડાઈને ખૂન થઈ ગયું છે જેનો ભેદ ઉકેલવો એ આ નવલકથાનો મુખ્ય કથાવસ્તુ છે.

સુરેખા દીવાન નામની સ્ત્રી જેનું મૃત્યુ કાર અકસ્માતમાં થઈ ગયું હોય છે. જે આખી નવલકથામાં પ્રેત સ્વરૂપે જ હોય છે. સુરેખા દીવાનએ દુર્લભજી દીવાનની વહુ હોય છે. દુર્લભજી દીવાનને એ અકસ્માત એ કોઈએ ઘડેલું કાવતરું જ છે અને એ અકસ્માત નહિઁ પણ ખૂન થયું છે એવું એમને ચોક્કસ પાયે લાગે છે. સુરેખા દીવાનનું ખૂન થયું તો કોને કર્યું..? આ ભેદ ઉકેલવા પર વાર્તા રોલર કોસ્ટરની રાઈડ કરાવતી આગળ વધતી જાય છે એમ-એમ એક-એક પાત્રો વધતાં જાય છે. અકળી શકાય એવું ભેદી રહસ્ય જાણવા ચટપટી જાગે એવી આ વાર્તા દરેક પાને રોચક બનતી જાય છે.

નવલકથાની ઉપર છલ્લી રૂપરેખા : (for personal use)

વાર્તાની શરૂઆત વિવેક સન્યાસી નામના insurance agent થી થાય છે. જે એની સર્વિસમાં આપેલી કાર એના મિત્ર મનોજના ગેરેજમાં લેવા જાય છે. કાર સર્વિસ નથી થઇ હોતી એટલે મનોજ વિવેકને મોઘીદાટ સફેદ રંગની સિટ્રોન કાર એક રાત્રિ માટે એને પાર્ટીમાં લઈ જવા આપે છે.

એ કાર લઈને વિવેક પાર્ટીમાં જાય છે. ત્યાં મદન સીહાનો અને એની પુત્રી મોહિનીનો પરિચય થાય છે. જે ફિલ્મ એક્ટ્રેસ હોય છે. ત્યારબાદ વિવેક લીસાને મળે છે. જે દેખાવે ગોરી છે. જેની તરફ એ આકર્ષાય છે. પણ વાર્તામાં આગળ એ સંસાર છોડીને સન્યાસ લઈ સાધ્વી બની જાય છે.

વિવેક પાર્ટી માંથી માડી રાત્રે ઘરે જવા નિકડે છે ત્યારે એને રસ્તામાં એક સ્ત્રી હાથ ઊંચો કરી ઊભેલી દેખાય છે. જે ગાડી ઊભી રાખવાનો ઈશારો કરે છે. વિવેક ગાડી ઊભી રાખે છે. એ સ્ત્રી ગાડીમાં બેસે છે. વિવેક સાઈડના મિરર માંથી એ સ્ત્રીને જુવે છે અને પ્રશ્નો પૂછે છે કે તમારે ક્યાં જવાનું છે…?  પણ એ સફેદ કપડામાં સજ્જ, કપાળે ચાંદલો કરેલો, ચાલીસેક વર્ષની એ સ્ત્રી કશું જ ન બોલી. એ સ્ત્રી હતી સુરેખા દેવાન. વિવેક જે ગાડીમાં બેઠો હતો એ સિટ્રોન કારમાં જ એક વર્ષ પહેલા મૃત્યુ પામી હતી. સુરેખાને એ ગાડી ખૂબ પ્રિય હતી. મરતા મરતા એનો જીવ એ સિટ્રોન કારમાં રહી ગયો હતો એટલે એ કારમાં એ અમૂકવાર પ્રગટ થતી. કોઈવાર મોગરાની સુવાસ સ્વરૂપે અદ્રશ્ય હાજરી આપતી. વિવેકે કાર ચલાવતા ફરીથી મિરરમાં જોયું તો એ સ્ત્રી ગાયબ થઈ ગઈ હતી.

વિવેક મનોજના ગેરેજમાં જાય છે. કાર મૂકીને એ પાછળની સીટ પર ફરીથી નજર કરે છે ત્યારે એને સીટ આગળ નીચે પડેલું એક કાર્ડ મળે છે. જેમાં દુર્લભજી દીવાનનું સરનામું મળે છે.

બીજે દિવસે એ દુર્લભજી દીવાનના ઘરે જાય છે. ત્યાં સુરેખા દીવાનનો ફોટોફ્રેમ ફૂલની માળાથી લટકાવેલો હોય છે. દુર્લભજી વિવેકને એ ફોટોમાં સુરેખા દીવાનના મૃત્યુની વાત કરે છે. ત્યાં સુરેખા દીવાનની પુત્રી સુપ્રિયાની સાથે પણ મુલાકાત થાય છે. જે અદ્દલોઅદ્દલ એની મમ્મી જેવી જ દેખાય છે. વાર્તામાં સુપ્રિયા અને વિવેકની લવ સ્ટોરી પણ વચ્ચે વચ્ચે વણાતી જાય છે.

થોડીક મુલાકાત પછી વિવેક સુરેખાના પ્રેત વિષેની વાત દુર્લભજી દીવાનને કરે છે. જે પહેલા તો બિલકુલ માનવા તૈયાર થતાં નથી. આ પ્રેતની વાત સુપ્રિયા સાંભળી જાય છે. પછી વિવેક પ્રેતાત્માને બોલાવી એની જોડે પ્રશ્નો પૂછી એનું ખૂન કોને કર્યું છે…? અને શા માટે એનો ભેદ ખોલવા એ ‘પરલોક સંસ્થા’ માં જાય છે. ત્યાં બધુ નક્કી થાય છે અને છેલ્લે પ્રેતાત્મા તરીકે કોને બોલવાના છે એ નામ પડતાં જ એ સંસ્થાના વ્યક્તિએ (જયકુમાર ઝૂંઝુનવાલા) ના પડી દીધી. કહ્યું એમનુ પ્રેતતો બોલાવવા તો અમારી પાસે એક વ્યક્તિ આવી છે. વિવેક એ વ્યક્તિનું એનું નામ પૂછે છે. જવાબમાં ના મળે છે. આખરે વિવેકને ખબર પડે છે કે એ પ્રેતાત્મા બોલાવવા બીજું કોઈ નહીં પણ સુપ્રિયા જ ગઈ હતી. પછી વિવેક અને સુપ્રિયા બન્ને સુરેખા જે પ્રેત છે એની વાતો એકબીજા જોડે કરે છે. સાથે સાથે પ્રેમના અંકુર પણ એકબીજાના દિલમાં ફૂટવા લાગે છે…  

ત્યારબાદ વિવેક અને સુપ્રિયા બન્ને સાથે એ ભેદ ઉકેલવાનું બીડું હાથમાં લે છે.

સુરેખાના ખૂન પાછળ હાથ વસાનજી દીવાનનો હાથ છે એવું દુર્લભજી દીવાન મને છે. બન્ને પિતા-પુત્રો છે પણ સુરેખાના મૃત્યુ પછી એ એકબીજાના કટ્ટર દુશ્મનો બની ગયા છે.

વસનજી એ મોટો બિજનેસ મેન છે. એ વિદેશોમાં ધંધા માટે જતો ત્યારે એક ગોરી સ્ત્રીના પ્રેમમાં પડ્યો હતો. એની સાથે લગ્ન કર્યા અને એ બંનેનું બાળક લિઝા છે. જે ભારતમાં આવીને સાધ્વી બની ગઈ છે.

આ બીજા લગ્નને લીધે દીવાન ખાનદાનમાં સબંધોના કેટક્લાક તાર તૂટ્યા તો કેટલાક ઢીલા પડ્યા. પિતા-પુત્ર એકબીજા સાથે અબોલા છે. સુપ્રિયા એના દાદા દુર્લભજી સાથે રહે છે. સુપ્રિયા એના પિતા સાથે કોઈ રાગ-દ્વેષ નથી. દુર્લભજી સુરેખાના ખૂનનો બદલો એના ખુદના પુત્ર સાથે લેવા કોઈપણ હદે જવા તૈયાર છે. પુત્રને ખૂની માનવા માટે એમની એક આખી સ્ટોરી છે.

સંગીતના ક્લાસ માંથી સુરેખા રાત્રે કાર લઈ અચાનક ઘરે જાય છે. લૉકર માંથી કીમતી હીરો લઈને એ એરપોટ પર વસનજીને (એના પતિ) આપવા જાય છે. (વસનજી ધંધામાં મોટી ખોટ ખાધી હોય છે એટલે એ વિદેશ ભાગી જાય છે. પણ એને રોકવા માટે સુરેખા હીરો લઈને એરપોટ પર જાય છે) ત્યારે એનું કાર અકસ્માતમાં મૃત્યુ થાય છે. આ બધુ વસનજી દીવાને જ ગોઠવેલું કાવતરું છે એમ દુર્લભજી માની બેઠા હોય છે. દુર્લભજી એમ સમજી બેઠા હોય છે કે આ કાવતરાથી વસનજીને બે ફાયદા થયા. એક સુરેખાનું ખૂન થઈ જાય તો એ વિદેશમાં એની બીજી પત્ની સાથે જઇ શકે અને બીજો, એ અકસ્માતમાં હીરા લઈને ત્યાં નવો ધંધો શરૂ કરી શકે.

વાર્તામાં આગળ ગીતા નામનું પાત્ર જે વિવેકની કોલેજ મિત્ર મળે છે. એકદમ આખાબોલું પાત્ર છે. મોઢામાં આવે એ બધી વાતો ભૈડ ભૈડ કરે. ખુલ્લા દિલની છે. વાત વાતમાં ખબર પડે છે કે ગીતાનો પતિ પોલિસ છે. પછી વાર્તાનો દોર ગીતાના પતિ દેશપાંડે સાથે જોડાય છે. જેને વિવેક બધી વાત કરે છે. દેશપાંડે પણ એ ભેદ ઉકેલવામાં લાગે છે. વાર્તામાં આગળ બન્ને એક વ્યક્તિ પર શક જાય છે. જીવણલાલ પર. જે બીજા બે છુપા નામ પરથી પણ છે એ નામનો ફોડ આગળ ખુલ્લો પડે છે. એ જીવણા એ કાર અકસ્માતમાં સુરેખાનું ખૂન કર્યું છે એ માટે વિવેક અને દેશપાંડે ખોટા નામે જુગાર રમવા માટે જાય છે. જીવણાને વિવેક એને સિટ્રોન કાર માંથી મળેલા હીરા વિષે વાત કરે છે. આ સાંભળીને જીવણની દાનત બગડે છે. વિવેક એ હીરાને સોદા માટે વેચવાની વાત જીવણાને કરે છે. એ વિવેકને વીસ-પચ્ચીસ વધુ કામવી આપશે એવી લાલચ આપી વિવેકને ફસાવે છે. જ્યારે જીવણો પોતે વિવેકની ચાલમાં ફસાતો જાય છે…… (વચ્ચે બીજી બહુ જીણી જીણી વાતો છે – સ્મશાનમાં સિટ્રોન કારને વીંખી, સુરેખાનું પ્રેત દેખાયું જેમાં એકની ફાટી ગઈ, ભૂગર્ભ ગટર માર્ગ, વિવેકને કીડનેપ કરી જીવણાએ એને ધોલાયો, દેશપાંડેનું સિક્રેટ મિશન ગોવા, વિવેકે હોટલમાં રૂમ રાખી પોતાની ઓળખાણ છુપાવા રહેતો, દુર્લભજીનો ફેક્ટરીને આગ લાગવાનો પ્લાન, ભાગવત કથામાં મળતો વ્યક્તિ જે જીવણલાલ જ હતો બીજા નામે, ભાગવતનો ઊંધો અર્થ દુર્લભજી ડોહો કાઢતો એ કોમેડી…, )  

આખરે જીવણો પકડાય છે. જેલમાં પુરાય છે. જેલ માંથીયે ભાગી જાય છે. રોડ ક્રોસ કરતાં એ ટ્રક નીચે કચડાઈ મારી જાય છે. ટ્રકમાં કોઈ હોતું નથી. દુર્લભજી વિવેકને સુપ્રિયાનો હાથ આપે છે. સબંધો પર વળગેલા અતિથના જાળાં દૂર થતાં પિતા-પુત્ર પાછા ભેગા થાય છે. લિઝા સન્યાસ લીધો એ લીધો.

Happy Ending…

વાર્તારસ – 4/5

ડાઈલોગ્સ – 5/5

વર્ણન – 5/5

પાત્રો – 5/5

~ overall = 4.5/5

***

પીળા રૂમાલની ગાંઠ : બૂક રિવ્યૂ

માણસના મનમાં ચાલતી માનો:વ્યથાઓ, વિટંબણાઓ, દૂ:ખ, પ્રેમ, નિખાલસતા, વિશ્વાસઘાત, નિર્દોષતા, પ્ર્શ્યાતાપ, જેવી લાગણીઓ આપણાં દિલો-દિમાગમાં ઘણીવાર અંદર ને અંદર ઘૂંટાયે જતી હોય છે. જેને આપણે અનુભવતા હોઈએ છીએ, પિછાનતા હોઈએ છીએ પણ એને શબ્દ સ્વરૂપે વ્યક્ત નથી કરી શકતા અથવા વ્યક્ત કરવા શબ્દો જડતા હોતા નથી. આ બહુ અધરું કામ છે. પણ આ પુસ્તકમાં તમે અનુભવેલી લાગણીઓને શાબ્દિક સ્વરૂપે વાંચવી હોય તો આ પુસ્તક અચૂક વાંચવું રહ્યું.

અત્યાર સુધી મેં ગુજરાતી ભાષાના જેટલા પુસ્તકો વાંચ્યા છે એમાં જેણે લાગણીઓને શબ્દોમાં આલેખવાની મહારથ હાંસિલ કરી હોય તો એ છે મારા All time favorite હરકિશન મહેતા. ( જોકે પહેલું જ પુસ્તક એમનું વાંચ્યું છે…)

મને ગર્વ થાય છે કે આવું અદભૂત રીતે લખાયેલુ પુસ્તક ‘પીળા રૂમાલની ગાંઠ’ ગુજરાતી ભાષામાં લખાયું છે. આ કથા ત્રણ ભાગમાં વિસ્તરીત છે. પુસ્તકના ત્રણેય ભાગ એટલા બેનમૂન વર્ણનથી લાખયેલા છે કે વાંચકને આગળ શું આવશે..? શું થશે..? એની સતત તાલાવેલી રહયા કરે. પહેલા પાનાંથી લઈને છેલા પાનાં સુધી સતત વાર્તારસ વધતો જ રહે છે. જેના લીધે વાંચકને પુસ્તક નીચે મૂકવાની દીઠીયે ઈચ્છા જ ન થાય. અને જો મૂકે તોયે વાર્તાના પાત્રો મનમાં ઘૂમરાયે જતાં હોય.

હરકિશન મહેતાએ દરેક પાત્ર જેમ મૂર્તિકાર મુર્તિ કડારતો હોય એમ બખૂબી સર્જ્યા છે.

આ પુસ્તક રસપ્રદ લાગવાનુ મુખ્ય કારણ હોય તો એ છે; ધરબાયેલું રહસ્ય. વાર્તાની શરૂઆતમાં જ અમીરના (મુખ્ય પાત્ર) માતા-પિતા સફર દરમ્યાન ઠગના શિકાર બને છે. અને ઈસ્માઈલ અમીરને દત્તક દીકરા રૂપે લઈ લે છે. આ મુખ્ય ઘટના વાર્તાની શરૂઆતમાં બને છે જેમાં ત્રણ રહસ્યો ધરબાય છે.

એક છે :- અમીર પથ્થર સાથે અથડાય છે ત્યારે એ એના અસલ માતા-પિતા કોણ છે…? એ માથા પર ચોંટ વાગવાથી ભૂલી જાય છે. અને ઈસ્માઈને એનો સાચો પિતા માની લે છે. [ આ રહસ્ય છેક ત્રીજા ભાગમાં છેલ્લે ખૂલે છે. અને આ રહસ્ય ક્યારે અને કેવી રીતે ખબર પડશે…? એ જાણવા વાંચકો છેક લાગી વાંચતાં રહશે. ચટપટી થાય કે સાલું ક્યારે ખુલશે… ક્યારે ખુલશે…!!! આમ ઝાલ્યા ના રહીએ એવી ઉત્કંઠા રે….છેક લગી. ]

બીજુ છે :- ઈસ્માઈલ અને એની પત્ની (મેરિયમ) અમીરને પોતાના દત્તક બેટા તરીકે સ્વીકારે છે, પણ ઈસ્માઈલ કેવું દુષ્ટ કામ કરીને, એ અમીરના માતા-પિતાનો જીવ બેરહમિથી ગૂંગળાવી દાટી નાખી, એ અનાથ આમિરને પોતાનો બેટો બનાવ્યો છે. એ રહસ્યથી પણ એની પત્ની બિલકુલ અજાણ છે. તથા એનો પતિ મોટો ખૂંખાર ઠગ છે એ પણ એક રહસ્ય રહે છે અંત સુધી…. અને જ્યારે પેલી ડોશી (?) રહસ્ય પરથી પડદો ઉઠાવી સત્ય હકીકત કહે છે કે ; એનો પતિ કોણ અને કેવો પેસો (profession) છે…? અને અમીર કોનો દીકરો છે એ બધુ કહે છે મેરિયમ એ બધુ સાંભળીને આંચકા સાથે એને અડધા અંગમાં લકવો પડી જાય છે. અને અંતે ધરબાયેલા રહસ્ય સાથે જ મોતને ભેટે છે.

ત્રીજું છે: અમીરને પથ્થર પર ઊછાળી પટકનારો ગણેશાએ એની અમ્માનો જીવ લઈને લાશ સાથે જે બેહૂદી હરકત કરી હતી એ રહસ્ય પણ છુપું રહે છે. [ એ પણ છેક ત્રીજા ભાગમાં ખૂલે છે… અને ગણેશા માટે પણ રહસ્ય હોય છે કે અમીર એ ખરેખર ઈસ્માઈલનો બેટો છે કે કોઈ બીજાનો…? ]

જેમ શરૂઆતમાં રહસ્યો ધરબયા એમ આખા વાર્તા દરમ્યાન અનેક નાના-મોટા રહસ્યો ધરબતા જાય છે. અને લલચાવતા લલચાવતા કેટલાયે પાનાં ફરી જાય ને રહસ્ય ખૂલતું હોય છે… જેની પાત્રને ખબર નથી હોતી, પણ વાંચકને એ પાત્રના ભૂતકાળમાં બનેલી બધી ઘટનાઓની ખબર હોય છે… અને એ ક્યારે ખુલશે એની ઇંતેજારીમાં ક્યારે કેટલા પાનાં વંચાઇ જાય છે એની પણ ખબર નથી પડતી….અદભૂત કથારસ છે.

આ રહસ્યો દાબી રાખવાની રીત આ પુસ્તકને સતત જકડાવી રાખે એવી રસપ્રદ કથા બનાવે છે…. તથા પાત્રોની અંદર ચાલતી લાગણીઓની સ્પષ્ટ, વિશ્વાસનીય, અને ફરી ફરી વાંચવાની ઈચ્છા થાય એવું સુંદર વર્ણન છે. {અશ્વિની ભટ્ટ જેવુ લાંબુ લચ્ચ નઇ… વાંચકની આંખ આગળ છબી રૂપે દ્રશ્ય છપાઈ જાય એવું ખપ પૂરતું જ વર્ણન.}

હરકિશન ભાઈએ કોઈ નવું પાત્ર આવે એની શારીરિક વર્ણન જોઈએ એટલું એકાદ-બે લીટીમાં કર્યું છે…બાકીનું વર્ણન જ્યારે કોઈ સિનમાં એની લાગણીઓ ખિન્ન-ભિન્ન થયેલી હોય ત્યારે બાકીનું વર્ણન કર્યું છે. અને ત્યારે જ પાત્ર હકીકતમાં કેવી વૃતિ ધરાવે છે, અથવા કેવો સ્વભાવ છે એ વાંચકને સમજાય. પછી એ પાત્રનું ફક્ત નામ આવે ત્યારે વાંચકને અંદર નફરત કે પ્રેમની લાગણી જન્મે…

દરેક ચેપ્ટર 11-12 પાનાનાં હોય છે. શોર્ટ અને અકબંધ રહસ્યથી ઠાંસી ઠાંસીને ભરેલા.

વાર્તા વધતાં ધીરે-ધીરે અમીર મોટો થતો જાય છે. એનો એક જિગરજાન મિત્ર છે અફલો. અને એની નાની બહેન છે ગુલુ. અમીરના બચપનનો પહેલો પ્રેમ. એને જેટલીવાર જોવે ત્યારે અમીરને એની બહેનની ધૂંધળી યાદ આવતી કે મારે પણ એક બહેન છે. પણ માથામાં વગેલી ચોંટને કારણે કશું સ્પષ્ટ યાદ નથી આવતું…

ગામમાં પ્રવેશેલા ગાંડા હાથીના તોફાનમા ગુલુ ફસાઈ પડે છે અને અમીર એને બચાવ કરવા આવે છે પણ ગુલુનું પાત્ર ત્યાં જ અંત પામે છે.

અમીરની માંને જ્યારે અમીર કોનો બેટો છે..? અને ઇસ્માઇલની અસલિયતમાં ઠગ છે… એ પેલી ડોશી કહે છે ત્યારે એને અડધા શરીરે લકવો પડી જાય છે. જ્યારે મોત આવે છે ત્યારે મેરિયમ કશુક બોલવા જાય છે ત્યાં વૈદ એ વાતને misunderstood થઈ જાય છે. પછી અમીરને કહે છે કે: તારી માં કહે છે કે, દીકરા તું તારા પિતા જેવો જ બનજે હો… જ્યારે વાસ્તવમાં એને કહ્યું હતું કે: તારા પિતા જેવો ક્યારેય ના બનતો. અને આ વાત જ્યારે સાંભળે છે ત્યારે એની માંના પ્રાણપંખેરુ ઊડી જાય છે. [ એ કેવી રીતે રીતે મરી છે એ પણ ઈસ્માઈલના માટે રહસ્ય છે… ઇસ્માઇલના મનમાં એમકે: બિચારીને ખબર પડત કે હું ઠગ છું અને અમીર આપણો સગો દીકરો નથી તો એ આઘાતથી જ મારી જાત. જોકે મેરિયમ એજ આઘાતથી મૃત્યુ પામી હતી.]

પછી ઈસ્માઈલ તેણી પત્નીના મોત પછી સફરેથી પહેલીવાર ઘરે આવે છે. એના અમુક દિવસોમાં ઇસ્માઇલને ગંધ આવી જાય છે કે અફલાની મમ્મીને ઇસ્માઇલની હકીકત ખબર લગભગ પડી જાય છે. પૂરેપુરી નહીં પણ લગભગ. જ્યારે એ સમયે અમીર અને અફલો નાટક જોવા ગયા હોય છે. ત્યારે ઈસ્માઈલ એના વખાણ કરી એના ઘરે પ્રણયમિલનની વાત નાખી એના ઘરે એને પતાવી નાખવાની બધી તૈયારીઓ સાથે આવે છે.

આખરે ઈસ્માઈલ અમીરને ઠગ બનાવવા સફર પર લઈ જવા તૈયાર કરે છે. ઠગ બનવા જે વિધિઓ હોય એ બધી વિધિ કરે છે. ભવાની માના સોગંધ ખાઈને પીળા રૂમલના બંને છેડે ગાંઠમાં ચાંદીની સિક્કો બાંધી આખી જિંદગી ઠગ રહેવાના અખંડ સોગાંધ લે છે. બધા સરસ શુકન મળે છે. બધી ટોળકી સફર પર નીકળી પડે છે. અમીર પહેલા તો ગભરાય છે પણ પછી ફોસલાવી એક વાત કહે છે કે: આ ઠગનું કામ ખુદ ભવાની માતાએ આપ્યું છે પૃથ્વી પરથી પાપીઓનો નાશ કરવા માટે. આ તો બહુ પુણ્યનું કામ કહેવાય. કોઈપણ શિકારનું લોહી નિકડે તો ભવાનીમાં કોપાયમાન થાય એટ્લે રુમલથી શિકારના ગાળા રૂધવાના. ના છૂટકે જ તલવાર વાપરવી જો શિકાર ભાગી જતો હોય તો.

ધીરે-ધીરે  અમીરના મનમાં શિકાર કરવા ખુન્નસ ભભૂકી ઊઠે છે અને પહેલો શિકાર પીળા રૂમાલથી ગૂંગળાવી કરે છે. એનો આત્મવિશ્વાસ વધે છે..,  શિકારીઓને ગુંગળવા હાથની નશોમાં ખુન્નસ ભરાય છે, વધુ શિકાર કરવાની ચટપટી થવા લાગે છે… હિંદુસ્તાનનો સૌથી ખૂંખાર ઠગ બનવા વીફરેલા સિંહની જેમ ત્રાડ નાખી પોતાનો પેશો સ્વીકારી લે છે… અને હવેથી શરૂ થાય છે હ્રદય ધ્રૂજવતી, બેરહમીથી શિકારનો જીવ ગૂંગળાવી મારવાનો, છતાં શિકારનો જીવ ઝૂંટવી લેવાનો રતિભાર પણ કોઈ પસ્તાવો નહીં, નિર્દયી રીતે ઝૂલમો ગુજારતો આ અમીરલી ઠગની વાર્તાની સિસસીલો શરૂ થાય છે.

સફર દરમ્યાન બે-ત્રણ છોકરીઓ સાથે પહેલી નજરમાં પ્રેમ થાય છે. જેમાં રોશન મુખીની બેટી સાથે. અને જોહરા જે તવાયફ (ઊંચી કક્ષાની વેશ્યા) સાથે. જેની મુલાકાત સંગીત-નૃત્યના કાર્યક્રમમાં થાય છે. અને અઝીમાં જેની શાદી થવાની હોય છે એ પહેલા અઝીમાં અમીરને એની દૂ:ખ ભરી કહાની કહે છે. અમીર એને પોતાની પત્ની બનાવે છે. અને શિવપુર ઘરે લઈ જાય છે…. અહી ભાગ – 1 પૂરો થાય છે.

ઈસ્માઈલે પાછું મુખીને વચન આપેલું હોય છે કે: અમીરની શાદી રોશની સાથે જ થશે. જે ઇસમાઇલ પાળી શકતો નથી. પછી એકબીજાના બદલાની ઈચ્છાથી ઈસ્માઈલ એક ભુવા પાસેથી મંતરેલી ગોળીઓ મુખી સૂતો હોય છે ત્યારે મંત્રી દે છે. અને બીજી બાજુ કોઈક વ્યક્તિ ઈસ્માઈલ ઠગ છે એની પોલ બહાર પડે છે. અને રાજાને ખબર પહોચાડે છે. ઈસ્માઈલ દરબારમાં હાજાર કરવામાં આવે છે. અને એ સમયે બે ઘટનાઓ બની રહી હોય છે. એક, મુખીને મંતરેલી દવાની અસર થાય છે. બીજું, અઝીમાં માં બનવાની હોય છે એના એક અઠવાડિયું બચે છે. ત્યારે દરબારમાથી એક વ્યક્તિ આમિરને ખબર આપે છે કે તમને રાજાએ દરબારમાં બોલાવ્યા છે. કેમ બોલાવ્યા છે એ ખાનગી રાખે છે. જ્યારે અમીર એની પરિસ્થિતિનું વર્ણન કરે છે ત્યારે એ ખબરી કહે છે: જો તમે અહી તમારા દીકરાનું મોં જોવા રહેશો તો ત્યાં તમારા બાપનું મોં ક્યારે જિંદગીમાં જોવા નહીં મળે. અમીરને ફાળ પડી. અબ્બા પકડાઈ ગયા છે. ખબર પડી ગઈ કે એ ઠગ છે. અમીર દરબારમાં જાય છે પણ ઈસ્માઈલ ખિલાફ બધા પુરાવા અને ગવાહ હોય છે એટ્લે રાજા ઇસ્માઇલને હાથીના પગ નીચે કચડી નાખવાની સજા ફરમાવે છે. અને જ્યારે પાછો આવે છે ત્યારે રડતી અઝીમાનું પડખું ખાલી હોય છે. દીકરો મોં દેખાડીને રિસાઈ ગયો. અમીરને બધી બાજુથી દૂ:ખ એકસાથે તૂટી પડ્યું. બાપ અને બેટાનું મૃત્યુ.

બીજી સફર ખેડે છે એમાં અફલાને સાથે લઈ જાય છે… પણ ઠગ તરીકે નહીં પણ પિંઢારા બની ને. પિંઢારામાં આખાને આખા ગામ લૂંટી લેવાના અને તલવારથી લોકોના જીવ રહેંસી કાઢવાના, સ્ત્રીઓની ઇજ્જત લૂંટવાની આ એમનો પેશો.

પિંઢારા બનીને સફર ખેડી એમાં અમીર પોતે ઠગ છે વાત હજુ અફલાથી છુપું છે. પિંઢારા જોડે સફર ખેડે છે એમાં આમિરે એની બોલવાની છટાથી ગામમાં બહુ માલ લૂંટયો. આમિરે ચિતું પિંઢારા (મેઇન સરદાર) એની નજરમાં ઇજ્જત અને માન કમાય છે. જ્યારે ગફુરને એ જોઈ ઈર્ષા આવે છે. અમીર પિંઢારા સાથે બીજી સફર ખેડે છે જેમાં અફલો કેટલાક ઠગ મિત્રો સાથે અમીર એને ઘરે મોકલે છે. અને અમીર એ સફરમાં ગફુર એક ઘરમાં એક બુઠ્ઠાને બેરહેમિથી મારી નાખે છે તથા તેના પરિવાર જનોના તલવારથી રહેસી નાખી લોહીના ખાબોચિયા જમીન પર ભરાઈ જાય છે. આ જોઈ અમીર અને એના બે ઠગ મિત્રો ગફુરનો કાંટો દૂર કરી દેવા નક્કી કરે છે. અને મસ્ત કાવતરું ઘડીને એનો કાંટો દૂર કરે છે. આખરે અમીરની આ બધી દગાખોરી છે એ ચિત્તુંને ખબર પડી જાય છે. અમીર અને એના ઠગ મિત્રોને પતાવી દેવાનો હુકમ આપ્યો. આખરે અમીર અને એના અમુક મિત્રો છૂટી નીકળ્યા અને બીજા મોતને ભેટ્યા. ચિતુંને એવા સમચાર મળ્યા કે અમીર તલવારના ઘાથી મૃત્યુ પામ્યો છે. જે એક ખોટું રહસ્ય છે, પછી ચિત્તું અમીરના એક ઠગ મિત્રને બેરહેમીથી મારી નાખે છે અને બીજાને બે હાથ કાપી મરવા છોડી મૂકે છે. જે અમીર જોડે આવે છે અને બધી આપવીતી કહી સંભળાવે છે.

જ્યારે અફલો એ ઠગ મિત્રો સાથે ઘરે જાય છે ત્યારે છના-છૂપી બધુ રહસ્ય સાંભળી જાય છે. અને અમીરનો પિટારો ખૂલી જાય છે. તો પણ અમીરને મિત્ર તરીકે સ્વીકારે છે. અને જ્યારે ઘરે આવે છે ત્યારે અમીરને ખબર પાડવા નથી દેતો કે અમીર ઠગ છે.

અફલો લગ્ન કરે છે. બેટો થાય છે. અઝીમાં હજુ બેટાની ઝંખના કરી બેઠી છે. આખરે એ બીજી સફર અફલા સાથે ઠગ બની ખેડે છે. અંતમાં ગણેશા જોડે મુલાકાત થાય છે. થોડાક તણખા ઝરે છે એકબીજાના મતભેદોને લીધે. અમીર સફરમાં એક મુસાફરનો બેટો દત્તક લે છે. પણ ગણેશા એ છોકરાને ફાંગોળી મારી નાખે છે. બંને જુદા પડે છે. આગળ બીજા મુસાફરનો બેટો મળે છે. એના અબ્બા-અમ્મીને બેરહમીથી મારી નાંખે છે એ છોકરો જોઈ જાય છે. એ જરાય છાનો નથી રેતો… એ એના મરેલા અબ્બા…આમ્માની યાદમાં રડે છે…. અમીર એને તેડી લે છે, રડી રડીને થાકી જઈ ઊંઘી જાય છે, પાછો જાગે છે ત્યારે અમીરના કાન પર ડૂચો ભરે છે. અમીર ગુસ્સે ભરાય છે. છાનો રાખવા માથે છે પણ વધુ રડે જાય છે. આખરે અમીરનો પિત્તો જાય છે. મ્યાન માથી તલવાર કાઢી એ છોકરાને પર વીંઝી નાખે છે. બેરહેમી બની નિર્દયી રીતે માસૂમ બાળકનું અંગે અંગ કાપી નાખી કત્લ કરી નાખે છે. આ બધુ અફલો જોઈ જાય છે. અમીરનું વિકરાળ બેરહમી સ્વરૂપ જોઈ અફલો ધ્રુજી ઊઠે છે, એ ઘરે જવાનો ફેંસલો કરે છે. અમીર અને અફલા વચ્ચે તણખા જરે છે. જો આવો જ બેરહમી ઠગનો પેશો હોય તો મારે નથી આગળ સાફર ખેડવી એમ વિચારે છે. આખરે અફલો ઠગ પણું છોડીને ઘરે જતો રહે છે…ઠગ માથી આખરી અલવિદા લે છે… ભાગ-2 અહી પૂરો થાય છે.

અમીર સફરથી ઘરે પાછો આવે છે. અઝીમાં એક બાળકીને જન્મ આપે છે. માસુમાં. અમીર ખૂબ ખૂશ થાય છે એ સમાચાર સાંભળીને. અઝીમાં અને અમીર વચ્ચે –અફલો ને એની પત્ની ઘર છોડીને બીજે જતાં રહ્યા એ બાબતે ચર્ચા થાય છે. અમીર જૂઠ બોલી બધુ ઠારે પાડી દે છે.

થોડાક દિવસો પછી બે-ત્રણ દરબારીઓ અમીરને ત્યાં આવે છે. રાજાએ દરબારમાં બોલાવ્યા એમ કહી અમીરને રાજ દરબારમાં હાજર થવું પડે છે. આખરે અમીર ઠગ છે એ વાત ખબર પડી જાય છે પણ અમીરના મોઢેથી બોલવા માગે છે. એટલે રાજા એક યુક્તિ કરે છે. રાજાએ અમીરને કહે છે: તારા ઠગ મિત્રોએ બધુજ કબુલી લીધું છે એમના ઠગ પેશા વિશે. સાથે સાથે એમણે તારી અસલિયત પણ ઉઘાડી પડી છે. એમ કહી રાજા અમીરને ઉકસાવે છે. આખરે અમીર સચ્ચાઈ કહી દે છે.

રાજ દરબારમાં અમીર રાજાને ધમકી આપે છે, બેહૂદું વર્તન કરે છે. અને એ બદલ રાજા અમીરને કુતરાના પિંજરમાં પુરીને આખા ગામમાં ફેરવે છે. મોત કરતાં પણ બત્તર સજા લાગે છે જ્યારે લોકો એને હડધૂત કરે છે, થૂંકે છે, ગાળો દે છે. આ સમાચાર જ્યારે અઝીમાંને પહોચે છે ત્યારે અઝીમાં એ આઘાત જીરવી શક્તી નથી. અમીર એક ઠગ છે; આટલું સાંભળી તરત જ અઝીમાં ત્યાંજ મૃત્યુ પામે છે. માસુમાં એક મૌલવીને ત્યાં મોટી થાય છે.

અમીર જેલમાં એના ઠગ મિત્રો સાથે 2-3 વર્ષ રહે છે. છૂટવાના પ્રયત્નો કરે છે પણ નિષ્ફળ જાય છે. આખરે રાજા અમીરની હાલત જોઈ રહેમ કરે છે અને છોડી મૂકે છે એક શર્ત પર કે ક્યારેય શિવપુરી ગામમાં પગ નહીં મૂકવાનો.

અમીરનું ઠગપણું પાછું જાગી ઊઠે છે. રોશન (મુખીની બેટી) અને એના પતિનો ભેટો થાય છે. પહેલા તો રોશનીના પતિને રુમાલથી ગૂંગણાવી દેવાનો વિચાર હોય છે પછી વાતો વાતોમાં ખબર પડે છે કે આ રોશનનો પતિ છે. અમુક દિવસો ત્યાં પસાર કરે છે. ગણેશાની ટોળીમાં રહી ફરી સફર ખેડે છે.

અમીર એની પત્નીને બેટો થાય એ માટે એક તાવીજ એક મુસાફરના ઘરે જોઈ જાય છે. એ મુસાફર એ અમીરની બહેન અને એનો પતિ હોય છે. અને એ વાતથી અમીર બિલકુલ અજાણ હોય છે. તાવીજ લેવાના મોહે તેની બહેનનો જીવ ખૂબ આમિરે રૂંધી નાખ્યો. [ આ રહસ્ય છેક છેલ્લે ખૂલે છે…]

વાલીમન અંગ્રેજનો પરિચય થાય છે. ઠગોનો જડમૂળમાંથી દૂર કરવાનો નિર્ણય લે છે. ફિરંગીયા નામના ઠગને પકડી એ બધા ઠગની પોલો ખૂલી પડે છે. ઠગ લોકો કેવી રીતે શિકારને ફસાવે છે એ બધી વાત વાલીમનને જણાવે છે.

અમીર ગણેશં સાથે સફરમાં જોડાય છે. એ સફરમાં અમીર એક પઠાણ એની પત્ની અને સત્તર વર્ષનો એક યુવાન મળે છે. રાત્રે મદિરા પાન કરતાં અમીર એના જીવનમાં આવેલી સ્ત્રીઓ વિશે વાતો કરે છે કે કેવી રીતે એ બધી એના જીવનમાં આવી અને ચાલી ગઈ. ત્યાં એ ઝોહરાની વાત કહે છે. અને જોગાનુજુગ એ ઝોહરા (દૂ:ખ ભરી કહાની કહીને આમિર પત્ની બનાવે છે એ ). એ ઝોહરા પઠાણની પત્ની નીકળે છે. આખી વાત કહે છે પછી પઠાણ એક મિનિટમાં આવું છું એમ કહી એની પત્નીના તંબુમાં જાય છે. અને ત્યાં ઝોહરા અને એના બેટાને તલવારથી ગળા જુદા કરી દે છે. આ બધુ અમીર જાણી જાય છે જ્યારે એ તંબુમાં જાય છે. અને ત્યાં જોહરા એના કપાયેલા ગળે બધી વાસ્તવિકતા માડ માંડ કહી શકે છે. પછી અમીર પઠાણને રુમાલથી ગંગાળાવી મારી નાખે છે. એ દરમ્યાન સલીમન એના સૈનિકો સાથે આવી ચડે છે. અમીર પકડાઈ જાય છે. ગણેશા કોઈને ચેતવ્યા વિના ત્યાંથી ભાગી છૂટે છે. (ગણેશા સાલો પાછી ગદ્દારી કરે છે )

અમીર સલીમન અંગ્રેજની જેલમાં કેદી બને છે. ત્યાં એ અસલિયતમા કોનો બેટો છે? એના માતા-પિતા કોણ હતા? એ બધા રહસ્યો ખૂલે છે. અને એણે એની બહેનની હત્યા પણ કરી છે ત્યાતે એ લગભગ પાગલ જેવો થઈ જાય છે. સલીમનને ખુદ કહે છે: મને ફાંસીએ ચડાવી દો…

અમીર સલીમનની વાતો સાથે સહમત થઈ ગણેશાને પકડવા મદદ કરે છે. આખરે ગણેશને પણ પકડે છે. અમીરની ઠગ કથા લખાવાય છે. ત્યાં અમીરઅલી ઠગ કેવો દેખાતો હતો એ લોકોને બતાવવા એક સ્કેચ આર્ટિસ્ટને બોલાવે છે. અંતે ખબર પડે છે કે આતો અફલાનો બેટો છે. પછી અફલાને અને એની બેટી માસુમાંને પણ મળે છે. માસુમાં અફલાના બેટા સાથે પરણી હોય છે. માસુમાં સાથે લાવેલો પીળો રૂમાલ આમીરને આપે છે. અમીર એ રુમાલની બે ગાંઠો છોડી ચાંદીનો સિક્કો માસુમાંને આપી ઠગમાંથી મટી જાય છે. આ બધી ભાવુંક કથા સાંભળીને અને જોઈને કર્નલ અમીરને સાત વર્ષની જેલ ભોગવીને અલવિદા કરવાની વાત મૂકે છે…પછી અમીર નમાજ પઢે છે ને અહી અમીરલી ઠગની કહાની પૂરી થાય છે.

***

આ માત્ર બુક રિવ્યુ માટેની ઉપર છલ્લી રૂપરેખા હતી. ‘પીળા રૂમાલની ગાંઠ’ અચૂક વાંચવા જેવી બુક છે.

અત્યારસુધી વાંચેલી ગુજરાતી પુસ્તકોમાંથી મારી Most favorite book.

Writer – Parth Toroneel

કટિબંધ બૂક રિવ્યુ.

વાર્તાની રૂપરેખા –

વાર્તાની નાયિકા કામાલિ જાડેજા. જે ગુજરાતની શ્રેષ્ઠ નવલકથાકાર છે. છાપામાં એની વાર્તાઓ ધારાવાહિક સ્વરૂપે સાપ્તાહિક છપાતી આવી છે. અને એ ધારાવાહિકનો તંત્રી-માલિક ચિતરંજન દેસાઇ છે. જે કામાલિને નવી નવલકથા લખવા ફોન કરી કરીને એનું માથું ખાઈ જાય છે. પણ કામાલિને નવી નવલકથા લખવા માટે અફલાતૂન અને વાંચકોને છેલ્લા પાનાં સુધી વાંચવા મજૂબૂર કરી નાખે, એવી વાર્તાના વિષયની શોધમાં હોય છે. જેના માટે એ ઘણું રખડી, પણ એને ફેસીનેટ કરતી કોઈ વાર્તા મનમાં ફિટ ન બેસી. આખરે એને મુંબઈ જવાનું નક્કી કર્યું. એ તેના ફેમેલી મિત્ર સુધાકર કોલ્પેને ત્યાં એની ‘સી-ગલ’ હોટલમાં રોકાઈ.

હોટલમાં જમતી વેળાએ એનો પરિચય એક અજાણ્યા વ્યક્તિ નચિકેત મહેતા સાથે થયો. જે હેન્ડસમ, ડેશિંગ અને સાહજિક રીતે નજર ખેંચે એવી આકર્ષિત એની પર્સનાલિટી હતી. એના વ્યક્તિત્વને જોઈ કામાલિ પહેલી જ નજરે પુરુષસહજ આકર્ષણ અનુભવ્યું. હોટલમાં જ નચિકેત અને કામાલિ વચ્ચે થોડીક વાતચીત થઈ. જેમા એ કામાલિને પ્રશ્નો પૂછતો. કામાલિને પહેલા તો એ પ્રશ્નો અર્થવિનાના લાગ્યા. નચિકેતે કામાલિ અને સુધાકરને એના ઘરનું સરનામું આપી ત્યાથી વિદાય લીધી.

હોટલમાં બીજે દિવસે સવારે કામાલિને એના રૂમમાં એક પરબીડિયું આવ્યું. પરબીડિયુ નચિકેત મહેતાના સરનામેથી આવ્યું હતું. પરબીડયું ખોલ્યું. એમાંથી એક ફોટો નીકળ્યો. જે જોઈ કામલીની આંખો ફાટી પડી. એ ફોટોમાં કોઈ સ્ત્રી પરણવાની હોય એમ તૈયાર થઈ લાલ સાડી પહેરેલી, નાકે નથણી, સંપૂર્ણ ઘરેણાથી સજ્જ, છાતીએ ઓઢેલી આછી ઓઢણી અને કમર પર હીરા, મોતીથી જડેલો કટિબંધ પહેરેલો. એ સ્ત્રી કોઈ રાજપૂતાણીની જેવી લાગતી હતી જેનો ચહેરો હૂબહૂ કામાલિ જેવો જ દેખાતો હતો. તેને કોલ્પેને બોલાવી એ ફોટો બતાવ્યો. એ  ફોટો જોઈ કોલ્પે પણ તરત ચોંકી ઉઠ્યો. હવે દ્રીધામાં નાખતો પ્રશ્ન એ હતો કે કામલીએ ક્યારેય એવા ફોટા માટેનું તૈલીપોટ્રેઇડ બનાવડાવ્યું નહતું. તો એ પોટ્રેઇડ હતો કોનો? બધી જ રીતે એના જેવી જ હૂબહૂ દેખાતી એ સ્ત્રી કોણ હતી?

કામાલિને ખળભળાવી મૂકતું એ ફોટાનું રહસ્ય જાણવા એ બંને બદમાશ નચિકેતના સરનામે પહોંચ્યા. ત્યાં નચિકેતે એ ફોટાનું રહસ્ય જણાવવા અજીબ શરતો મૂકી. રહસ્ય જાણવાની અકળામણ શાંત કરવા બંને એ બાલિશ લાગતી શરતો કમને પણ સ્વીકારી પડી. શરતો પૂરી થતી એમ એમ કામાલિના જેવી જ હૂબહૂ દેખાતી સ્ત્રીના બીજા તૈલીપોટ્રેઇડના પેંટિંગ્સ રિવેલ થતાં. તેમ તેમ એમની રહસ્યને જાણવા ઉત્કંઠા અને સળવળાહટ વધતી જતી. હકીકતમાં નચિકેત એમ જ સમજી બેઠો હતો કે એ પેંટિંગ્સ કામાલિના છે.

આખરે નચિકેતે બંનેને એ પોટ્રેઇડ વિષે બધી માહિતી જણાવે છે. કામાલિ અને કોલ્પે એની વાત સાંભળીને અચંબો લાગે છે. ત્રણેય માટે એ પોટ્રેઇડસ એક છુપું રહસ્ય બની રહે છે. નચિકેતની વાત સાંભળ્યા પછી કામાલિ અને કોલ્પેને એની બાલિશ શરતો અને મૂર્ખ લગતા પ્રશ્નો ત્યારે યથાયોગ્ય લાગ્યા. જો એ પોટ્રેઇડ કામાલિના નથી તો કોના છે? એ છુપા રહસ્યનો ભેદ જાણવા માટે કામાલિ અને નચિકેત શોધખોળ કરવા નીકડી પડે છે. એ પોટ્રેઇડને બનાવનાર painter(દીનાનાથ) નો પત્તો મેળવે છે. એ પોટ્રેઇડ બનાવનાર Painter તો દાયકાઓ પહેલા આત્મહત્યા કરી લીધી હતી એવું જાણવા મળ્યું. જેનું પંગેરું વાર્તામાં આગળ ફૂટે છે. આખરે વાયે વાયે માહિતી મળે છે કે, એ પોટ્રેઇડ માઉન્ટ આબુમાં એક રાજાએ એમની પત્ની માટે બનાવડાવ્યું હતું.

કામાલિ અને નચિકેત એ પોટ્રેઇડનું રહસ્ય ઉકેલવા આબુ જવા નીકળી પડે છે. નચિકેતના પાસે જે બીજા પોટ્રેઇડ હતા એમાંના એક પોટ્રેઇડમાં તે સ્ત્રીએ લગભગ અર્ધ્નંગ્ન શરીરે એના વક્ષ:સ્થળો પર આછી ઓઢણી ઢાંકીને એ પોટ્રેઇડ painter સામે બેસીને બનાવડાવ્યું હતું. આ વાત બંનેને ગળે ઊતરતી નહતી. સાઠ-સિત્તેર વર્ષ પહેલા, રજવાડી સ્ત્રી આટલી અભદ્રતાથી ક્યારેય કોઇ અજાણ્યા painter ની સામે પોટ્રેઇડ બનાવવા આવા અશ્લીલતાથી બેસી જ ન શકે. એ વખતે કોઈપણ સ્ત્રી માનસિક રીતે એટલી ખુલ્લા વિચારોવાળી હોય શકે જ નહિ.

આબુએ નિર્ધારિત સ્થળે પહોચ્યા. ત્યાના લોકલ વ્યક્તિઓને ઘરે જઈ એ ફોટો બતાવી એ સ્ત્રી કોણ હતી એની માહિતી મેળવવા ફરી વળ્યા. ત્યાં રાત્રિના સમયે એક રજવાડીના ઘરનો દરવાજો ખટખટવ્યો. અંધારું હોવાથી વ્યક્તિ દરવાજો ખોલી ફાનસ લઈ બહાર આવ્યો. ફાનસનું અજવાળું જેવુ કામાલિના ચહેરા પર પથરાઇ સ્પષ્ટ થયુ, અને જેવી એની નજર કામાલિના ચહેરા પર પડી એવું જ એના ચહેરા પરનું નૂર ઊડી ગયું. એના શરીરમાં ધ્રૂજારી છૂટી ગઈ. હાથમાં પકડેલી ફાનસની છટકીને ભોંય પડી ગઈ. ભ ભ…ભૂત ભૂત…એવા ફફડતા તૂટતાં અવાજે ઘભરાઈ જમીન પર બેભાન થઈ ઢળી પડ્યો. થોડીકવાર પછી મામલો થાળે પાડ્યો. હકીકત સમજાવી. તો પણ એને માંડ માંડ વિશ્વાસ બેઠો. પછી વાત કરતાં માલૂમ પડ્યું કે એ સ્ત્રીનું નામ પ્રેમલતા છે. તે કૃષ્ણસિંહજીની બીજી પત્ની હતી.

બંને જણ બીજે દિવસે પોલીસથાણે ગયા. ત્યાના ઇસપેકટરને એ ફોટો બતાવ્યો. એ પણ કામાલિને નજરો નજર જોઈ હલબલી ગયો. કામાલિ અને નચિકેતેઆખી વાતની સ્પષ્ટતા કરી. પછી એ ફોટા વિષે વધુ માહિતી લેવા ઇન્સ્પેક્ટરે દિગ્વિજયસિંહ પાસે મોકલ્યા. એ રિટાયર્ડ પોલીસ અફસર હતા. એમણે ઉમરના બાણું વર્ષ વટાવી ચૂક્યા હતા.

પછી દિગ્વિજયસિંહ પણ કામલીણે પહેલીવાર જોઈ ધબકારો ચૂકી ગયા હોય એમ ચોંકી ગયા. પછી નચિકેત અને કામાલિને એ ફોટામાં જે સ્ત્રી છે એ રહસ્યના ભેદ જાણવા આવ્યા હતા એની વિગતવાર વાત કહી સંભળાવી. પછી 70-80 વર્ષ પહેલાની જે હકીકત દિગ્વિજય કહે છે એ બંને જણા તલપાપડ થઈ સાંભળે છે. અને ધીરે ધીરે જેમ વાર્તા આગળ વધતી જાય છે એમ એ પોટ્રેઇડનું અને તે સ્ત્રીનું (પ્રેમલતા) રહસ્ય પરથી પડદો ધીરે ધીરે હટાવી હકીકત જાણવાનો સળવળાટ અને ઉત્કંઠા સતત દરેક પાને અકબંધ સાચવતો રહે છે. વાર્તાના પાત્રોનું અને સ્થળોનું એવું બેનમૂન વર્ણન અશ્વિની ભટ્ટે કરેલ છે કે પાત્રોની સ્પષ્ટ છબી FULL HD માં તમારા માનસપટલ પર જીવતા કરી મૂક્યા હોય સાલું એવું લખ્યું છે. અવર્ણનીય વર્ણન કરી વાંચકોને બોચીમાંથી પકડી રાખી આગળ શું થશે? શું આવશે? એવી ઇન્તેજારી કર્યા સિવાય છૂટકો જ ના રહે. અદભૂત છે યાર…અદભૂત.

આટલું વાંચીને તમને વાર્તામાં આગળ વાંચવાની થોડીક પણ ઉત્કંઠા જાગી હોય તો અચૂક….આ નવલકથાના ત્રણેય ભાગ વાંચીને લૂંટાય એટલી મજા લૂંટજો…., ગમે ત્યાંથી આ પુસ્તકનાં ત્રણેય ભાગને વાંચી લેજો. ફાયદામાં રેશો યાર!

સ્ત્રી પાત્રોનું, પ્રેમલાપનું અને પ્રણયમિલનનું શું અદભૂત નશીલું વર્ણન કર્યું છે સાહેબ. બેઠા બેઠા તમારી ઇદ્રિયોનો નશો કરવી મૂકશે. અને બીજી વાત નવલકથામાં જેટલા પાત્રો છે એટલા બધા પાત્રોની એકબીજા સાથેની વાતચીત તથા સંવાદો એટલા અધિકૃત અને વાસ્તવિક લાગે કે એ પાત્રની અસલિયત એના નીકળેલા શબ્દો વાંચી છલકાયતી હોય એવું લાગે. અશ્વિની ભટ્ટ દરેકે દરેક પાત્રોની જિંદગી જીવી જાણી છે, એ પાત્રોની આત્મામાં (કોરમાં) ઉતરી શબ્દો કે વાક્યો આલેખ્યા છે. અશ્વિની ભાઈ 500-550 જેટલા વર્ષ આ નવલકથા પાત્રો કંડારી એને લખતા લખતા જીવ્યા છે એવું કેવાય.

પાંચ દિવસમાં ભાગ – 1 વાંચીને નક્કી કરી લીધું કે હવે તો આનો આખો સેટ વસાવી બીજી વખત પૂરેપુરી મજા લૂંટવી છે. મારા માનસમાં તો આ નવલકથાના પાત્રો અને સ્થળો ચલચિત્રો સ્વરૂપે ઘડાઈ ગઈ છે.

અશ્વિનીભાઈએ શબ્દો અને સ્પષ્ટ વાક્ય રચના લઈ પાત્રો અને સ્થળોને અદભૂત રીતે કંડારી, વાર્તાના પ્રવાહમાં આવતી દરેક ઘટનાને જીવતી કરી મુકી છે.

પાત્રો – 5

સંવાદ – 5

વર્ણન – 5

વાર્તારસ – 5

કુલ રેટિંગ = 5/5

*

ભાગ – 2 વાંચ્યા પછીનો મારું વિવેચન.

ભાગ – 1ની શરૂઆતમાં ફોટાના રહસ્યને ઉકેલવા વાર્તાનો પ્રવાહ ધીરે ધીરે આગળ વધે છે. અને અંતમાં ફોટામાંની સ્ત્રી કોણ હતી એનું રહસ્ય ખૂલી જાય છે. તથા દિગ્વિજયસિંહ અને રાણી પ્રેમલતા વચ્ચેની મિત્રતા, પ્રેમાલાપની આપવીતી દિગ્વિજયસિંહ કામાલિ અને નચિકેતને સંભળાવે છે. જેમાં પ્રેમલતા કેડ પર જે કટિબંધ પહેરતી એ કોઈ તાંત્રિક પાસેથી બનાવડાવ્યો હતો, જેને પહેરતા પ્રેમલતા અલગ લાગણીઓથી વશ થઈ જતી. એ કટિબંધ પહેરતા અદ્રિતીય અનેરો આનંદ મળતો અને એને વશ થઈ એ કટિબંધ પહેરેલો જ રાખતી. ધીરે ધીરે એ કાળી વિધ્યાઓ અને મંત્રોથી બનાવેલો એ અદભૂત તલસ્મી કટિબંધ રાણી પ્રેમલતા પર કેવી અસર કરે એના પડળો વાર્તામાં આગળ ખૂલતાં જાય છે. ભાગ – 1ના અંતમાં પ્રેમલતાએ કેડમાં પહેરેલો રત્નો જડિત સોનાનો કટિબંધનું રહસ્ય શું છે? એ સળવળાટ કરતો mysterious પ્રશ્ન વાંચકો મનમાં અધૂરો છોડી ભાગ – 1 પૂરો થાય છે. એ mystery પાછળ એવું તો શું રહસ્ય છે એ જાણવા વાંચકો હતપતીયા થઈ ભાગ – 2 વાંચવા જરૂર વશ થઈ જાય જ છે. અશ્વિની ભટ્ટ પાને પાને વાર્તાનો રસ અકબંધ જળવાઈ રહે એના શબ્દ-તાંત્રિક જ છે. જે દરેક વાંચક એમનું લખાણ વાંચતાં વાંચતાં એ વળગાડને આધીન થઈ જાય જ.

ભાગ – 2માં એ કટીબંધનું રહસ્ય ઉકેલવા બંને પાછા મુંબઈ આવે છે. ત્યાં ચિતરંજન (તંત્રી-માલિક), સુધાકર કોલ્પે(હોટલનો માલિક)ને બંને આખી કથા કહી સંભળાવે છે. ચિતરંજન, કામાલિ અને નચિકેત ત્રણેય ચિતરંજનની ઓફિસે જાય છે. ત્યાં એજ ઓફિસમાં કામ કરતાં દત્તું કુલકર્ણીને કટિબધ વિષે વાત કરે છે. દત્તું કહે છે કે, કટિબંધ જેવા એન્ટિક જૂના તથા મોઘા ઘરેણાંનો સંગ્રહ વેલજી-વછરાજ એન્ડ સન્સ કરે છે. પણ વર્ષો પહેલા એમની પેઢીમાં મોટી લૂંટ થઈ હતી, અને એ માણસોનુ એ દરમ્યાન મૃત્યુ થઈ ગયું હતું. એ વખતે એ ઘટના અખબારમાં જોરદાર ચગી હતી. પછી દત્તું નોલી મેકેંઝી નામની ડોશીને મળવા કહે છે. એ ડોશી આખા અંડરવલ્ડનો ઇતિહાસ જાણે છે.

બંને એક બારમાં નોલીને મળે છે. ત્યાંથી ભાગ – 2 વાર્તા પકડે છે. આખો ભાગ -2 નોલી બંનેને કહી સંભળાવે છે, અને વચ્ચે વચ્ચે બિયરના કેટલાય ગ્લાસ ગટગટાવી જાય છે અને કેટલીયે સિગારેટના ઠૂંઠા ફૂંકી મારે છે. બહુ જબરી ડોશી છે. અંડરવર્લ્ડની માહિતી કહેવાના એ સારા એવા પૈસા પડાવે છે. ડોશીએ મુંબઈના ઇતિહાસની ચાલતી ફરતી વિકિપીડિયા છે. એને મુંબઈની અંદર નાનામાં નાની ચગેલી અંડરવર્લ્ડની વાતો જુબાની યાદ છે.

ભાગ – 1માં 75% વાર્તા દિગ્વિજયસિંહે કહી હતી, એમાં કામાલિ અને નચિકેત શ્રોતા તરીકે હતા. એવીજ રીતે ભાગ – 2માં નોલી ડોશીએ 95% વાર્તા કહી છે. અને એમાં મુખ્ય પાત્ર કામાલિ અને નચિકેત એ સુસુપ્ત શ્રોતા તરીકે છે. જેમાં એમનો વાર્તાલાપ કુલ સરવાળે માંડ ત્રણેક પેજનો હશે. પણ…મિત્રો, વાર્તા એટલી રસપ્રદ છે કે તમને મજા પડી જશે.

ભાગ – 2 એ આખો વેલજી-વછરાજ એન્ડ સન્સની પેઢીમાં થયેલી લૂંટ પર આલેખાઈ છે. જે આખી પ્લાનિંગ નક્કી કરીને લૂંટ કરી છે. જેમાં કટિબંધની પણ ચોરી કરે છે, પણ વાર્તાના અંતમાં પણ કટિબંધનું રહસ્ય પણ વણઉકેલ્યું જ રહે છે. જે ભાગ – 3 માં ખુલશે. અશ્વિની ભટ્ટે આખી લૂંટની ઘટના એવી વર્ણવી છે કે, કટિબંધનું રહસ્ય વાંચકો ભૂલી જઇ, લૂંટ કેવી રીતે થશે? કોઈ પકડશે કે નહીં? એની ઇંતેજારીમાં એકદમ ગળાડૂબ થઈ જઈએ છીએ. અને લૂંટ થયા પછી ગોડબોલે નામનું પોલીસનું પાત્ર આવે છે. એ એવા તર્ક લગાવી જે તઈકીકાત કરે છે એ બહુ મસ્ત લખ્યો છે. છેલ્લે અંતમાં શું થાય છે? એતો તમે વાંચશો તો જ મજા આવશે. 510 પેજની વાર્તા એક પેજમાં કહેવી અશક્ય છે ભાઈ!. એ જાણવા તો ભાગ – 2 અચૂક વાંચવો જ રહ્યો.

પાત્રો – 4

સંવાદ – 4.5

વર્ણન – 4.5

વાર્તારસ – 3

મારું રેટિંગ = 4/5

વેલજી-વછરાજ એન્ડ સન્સની મૂંબઈમાં ધીખતી પેઢી છે. જે એન્ટિક વસ્તુઓનો સંગ્રહ કરે છે. જેક લેવીન (અંગ્રેજ વેપારી) અને દીના બેડેકર (મરાઠી) બંનેના પ્રેમાલાપનું પરિણામ મોના બેડેકર. જે એના પિતાના ધંધામાં વળી ગઈ હતી. વલીખાન (પેશવારી નસલનો પઠાણ) મોનાનો કર્મચારી. બન્ને વચ્ચેના સંબંધો નિકટ હતા.

કર્નલ દામોદર બ્રારએ મોટી ચોરીઓ કરવી એ એનું કામ હતું. અને ગુનામાં પકડાતાં એ તિહાર જેલમાં છ વર્ષ ઘસીને બહાર આવ્યો હતો.

*

ભાગ – 3 વાંચ્યા પછીનું મારું વિવેચન.

બહુ ઓછી રસપ્રદ વાર્તા થઈ ગઈ. કટિબંધનું રહસ્ય પહેલા ભાગથી ચાલ્યું આવે છે. અને એ રહસ્ય અંતમાં જરાય અચંબામાં મૂકે એવું નથી. સાવ કાચું-પોચું. વાર્તા બહુ ખેંચી બોરિંગ બનાવી દીધી. ભાગ – 1 માં જેટલી મજા આવી એની 10% મજા ભાગ – 3માં નથી. કટિબંધનું રહસ્ય બાજુમાં મુકાઇ ગયું અને બીજી બધી લાંબી લાંબી ઘટનાઓ ઉમેરી બોરિંગ વાર્તા કરી નાખી. વાંચતા જરાયે એન્જોય આવે એવી નથી.

પાત્રો – 3

સંવાદ – 3.5

વર્ણન – 3.5

વાર્તારસ – 2

મારું રેટિંગ = 3/5

Do yourself favor, read first part and forget about ‘Katibandh’.